Günlük yaşamda sıkça kullanılan kolesterol ilaçları, mide koruyucular, vitaminler ve ağrı kesiciler… Ancak hepsi gerçekten ömür boyu gerekli mi? Tıpta “deprescribing” adı verilen yöntem, gereksiz ilaç kullanımını azaltmayı hedefliyor. Doğru uygulandığında hem yan etkiler hem de ilaç–ilaç etkileşimleri azalıyor.
Bir ilaç tıbben gereksiz
Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, 60 yaş üzerindeki bireylerin %40’ı her gün beşten fazla ilaç kullanıyor. Bu durum tıpta “polifarmasi” olarak adlandırılıyor ve yaş ilerledikçe daha sık görülüyor. Türkiye’de yapılan bir araştırmada ise 65 yaş üstü kişilerin %22’sinde en az bir ilacın tıbben gereksiz olduğu saptandı.
Gereksiz ilaç kullanımının zararları
Uzmanlara göre en çok gereksiz kullanılan ilaçlar arasında proton pompa inhibitörleri (mide koruyucular), düşük doz aspirin, bazı vitamin-mineral takviyeleri ve kas gevşeticiler bulunuyor. Gereksiz ilaç kullanımı yalnızca maddi yük değil, aynı zamanda karaciğer, böbrek ve mide üzerinde ekstra baskı oluşturuyor.
Bir ilacın yan etkisinin başka bir ilaç gerektirmesi tıpta “prescription cascade” yani reçete zinciri olarak biliniyor. Örneğin uzun süreli mide koruyucu kullanımında B12 eksikliği geliştiğinde takviye başlanıyor. Bu takviye bulantı yaparsa, bulantı giderici ilaç ekleniyor ve zincir devam ediyor.
İlaçların gereksiz olduğunu gösteren beş işaret
İlacın başlandığı sağlık sorunu artık yok.
İlacın yan etkileri faydasından fazla.
Daha güvenli bir alternatif mevcut.
Yaşam tarzı değişiklikleri aynı etkiyi sağlayabiliyor.
Doz, yaş ve kilo değişimine göre güncellenmemiş.
İlaç bırakırken dikkat edilmesi gerekenler
Kendi kendinize ilaç bırakmayın.
Doktorunuzla hangi ilacın hangi sırayla azaltılacağını belirleyin.
Yan etkiler geri dönerse plan gözden geçirilmeli.
Düzenli testlerle süreç izlenmeli.
Gereksiz ilaç bırakılırken gerekli tedaviler aksatılmamalı.
Deprescribing nedir?
Kelime anlamıyla “reçeteden çıkarmak” olan deprescribing, risk–fayda dengesi bozulmuş ilaçların kontrollü şekilde bırakılması sürecidir. Amaç, tedaviyi basitleştirmek, yan etki riskini azaltmak ve yaşam kalitesini artırmaktır. Bu süreç mutlaka hekim gözetiminde yürütülmelidir; çünkü bazı ilaçların aniden kesilmesi hayati risk taşıyabilir.
En sık sorgulanan ilaç grupları
Kolesterol düşürücüler (statinler): Kalp-damar hastalığı geçirenlerde hayati öneme sahip olsa da yalnızca “koruma amaçlı” kullanılanlarda yeniden değerlendirilmesi önerilir.
Mide koruyucular: Uzun süreli kullanım B12 eksikliği, magnezyum düşüklüğü ve kemik erimesine yol açabilir.
Ağrı kesiciler: Sürekli NSAID kullanımı mide kanaması ve böbrek hasarına sebep olabilir.
Vitamin ve mineraller: Gereksiz yüksek doz kullanımı karaciğer ve böbrek sağlığını olumsuz etkileyebilir.
İlaçlar azaltılabilir
Tansiyon: Düzenli yürüyüş, tuz kısıtlaması ve kilo kontrolü ile ilaç dozu azaltılabilir.
Reflü: Akşam yemeğini erken yemek ve asitli içecekleri sınırlamak mide koruyucu ihtiyacını ortadan kaldırabilir.
Kolesterol: Liften zengin beslenme ve omega-3 desteği statin ihtiyacını düşürebilir.
Tip 2 diyabet: Egzersiz ve düşük glisemik indeksli beslenme bazı hastalarda ilaç ihtiyacını ortadan kaldırabilir.