İzmir Büyükşehir Belediyesi’ne bağlı ESHOT’un 2024 yılı mali krizi, Sayıştay’ın raporuyla bir kez daha gözler önüne serildi. Rapora göre kurumun mali sürdürülebilirliği ciddi risk altında bulunurken, 2024’te 3,22 milyar TL bütçe açığı veren ESHOT, faaliyetlerini büyük ölçüde belediyeden aktarılan kaynaklarla sürdürüyor.
Gelirlerin giderleri karşılama oranı yüzde 68,45’e gerilerken, bilet fiyatlarının maliyetlerin çok altında kalması, eski otobüs filosu, yüksek personel giderleri ve artan ücretsiz kart kullanımı mali yapıyı olumsuz etkiliyor.
MALİ TABLO ALARM VERİYOR
Sayıştay, ESHOT’un 2019-2024 döneminde yalnızca 2022 yılında gelir-gider dengesini sağlayabildiğini, diğer yıllarda ise bütçe açığı verdiğini kaydetti. Kurumun toplam gelirlerinin sadece yüzde 26,71’i bilet satışlarından oluşurken, bir yolcu taşımanın maliyeti ortalama 37,49 TL, bilet geliri ise 6,87 TL olarak hesaplandı. Bu durum, her biniş için yaklaşık 30 TL’lik ek finansman ihtiyacı anlamına geliyor. Raporda konuyla ilgili şu ifadeler dikkat çekti: “Bilet fiyatlarının kurumun faaliyet giderlerinin çok altına kalması, ESHOT Genel Müdürlüğünün mali yapısının bozulmasına, her geçen gün daha fazla dış mali kaynağa ihtiyaç duymasına ve sunmuş olduğu ulaşım hizmetini ancak büyükşehir belediyesinden alınan bağış ve yardımlarla yürütebilmesine sebep olmaktadır.”
ESKİ ARAÇ FİLOSU VE PERSONEL MALİYETLERİ YÜK
ESHOT’un otobüs filosunun yaş ortalamasının 11,09 olması, bakım ve akaryakıt giderlerini artırıyor. Raporda, 2019 yılında araç başına 38 bin TL olan bakım maliyetinin 2024’te 650 bin TL’ye yükseldiği belirtildi. Personel giderleri ise 2019-2024 arasında 9,83 kat artarken, faaliyet gelirleri 4,71 kat, toplam gelirler 6,98 kat arttı. Yapılan değerlendirmede, “kurumun mali yapının bozuk olması nedeniyle mevcut otobüs filosunun yenileyememesinin, kurumun işletim maliyetlerini araç başına 824.885,47 TL artırarak hem mali yapısının daha da bozulmasına hem de verilen hizmet kalitesinin yeni otobüslere göre daha düşük olmasına neden olduğu anlaşılmaktadır” ifadeleri kullanıldı.
ÜCRETSİZ BİNİŞ VE GENİŞLEYEN HİZMET ALANI
2024’te taşınan yolcuların yüzde 22,57’si ücretsiz kart kullanırken, 2019-2024 arasında bu durum kurumun yaklaşık 1,7 milyar TL gelir kaybına yol açtı. Ayrıca büyükşehir belediyesinin hizmet alanının genişlemesine rağmen yeterli ek bütçe sağlanamaması, yeni açılan hatlarda zarar edilmesine neden oldu. Raporda konuyla ilgili şu ifadeler kullanıldı: “Buna göre 2019-2024 yılları arasında serbest kart kapsamında ücretsiz taşınan yolcular sonucu kurumun toplam 1.644.278.084,17 TL hasılat kaybının olduğu görülmektedir. Bunun yanında, dini ve milli bayramlarda tüm yolcuların ücretsiz taşınması nedeniyle oluşan hasılat kaybı 94.911.080,53 TL olup, söz konusu dönemde ücretsiz taşınan yolcular nedeniyle kurumun hasılat kaybı toplamda 1.739.189.164,70 TL olarak gerçekleşmiştir. Bu tutar ilgili dönemdeki tam bilet ücretleri üzerinden nominal olarak T.C. Sayıştay Başkanlığı İzmir Elektrik, Su, Havagazı, Otobüs ve Troleybüs Genel Müdürlüğü (ESHOT) 2024 Yılı Sayıştay Düzenlilik Denetim Raporu 30 hesaplandığından, 2024 yılı cari bilet fiyatları üzerinden hesaplandığında hasılat kaybının çok daha yüksek olduğu açıktır.”
DİĞER BULGULAR VE RİSKLER
Sayıştay raporu, ESHOT’ta mali yapıyı tehdit eden başka unsurlara da dikkat çekiyor:
Personel şirketleri üzerinden ödemeler: İZELMAN ve İZENERJİ personel şirketlerine maaş ödemeleri aksadı. Ancak işçilerin maaşları belediyeden aktarılan kaynaklarla ödendi; SGK primleri ve vergiler ise ödenemedi. Bu durum gecikme faizi ve borç yükü oluşturuyor.
Kullanılmayan izinler: 673 işçinin 50-200 gün arasında, bazı işçilerin ise 150-200 gün arasında kullanılmamış izinleri bulunuyor. Bu izinler ileride ek mali yük yaratabilir.
Personel giderleri yüksek: Cari yıl toplam personel giderleri 3,3 milyar TL olup, bütçe gelirlerinin yüzde 49,22’sini oluşturuyor. Yasal sınırın altına ininceye kadar personel alımı yapılamaması gerekiyor.
Banka kredileri ve varlık yönetimi: Faiz giderlerinde hatalar, hurda niteliğindeki varlıklara hatalı işlemler gibi uygulamalar mali yapıyı bozuyor.
Fazla mesai ve mevzuat uyumsuzluğu: Çalışanların yıllık fazla mesai sınırlarının aşılması ve izinlerin kullandırılmaması raporda belirtilen diğer riskler arasında yer alıyor.
